Inhoudsopgave           Robert Fludd - een inleiding Tegen Marin Mersenne

Natuurlijk zijn er allerlei kanttekeningen te plaatsen bij de vorige opmerking, zo schrijft William H. Huffman bijvoorbeeld:

‘On the surface, the polemical sparring between Fludd and Kepler could be viewed as an argument between a Hermetic-Cabalist-alchemist mystic and a proto-modern scientist who insisted on the primacy of exact mathematical proofs for his discoveries. On the other hand, it could also be considered as a difference of opinion between two followers of Plato who disagree about their versions of the harmonics of the Pythagorean-Neoplatonist structure of the universe. Neither version gives us a truly accurate picture of the basis for their disagreement (...).’(1)

Toch komt een interpretatie ‘oude wetenschap’ (kwalitatieve interpretaties van de ons omringende realiteit) versus ‘nieuwe’ (kwantitatieve) van het debat tussen Fludd en Kepler het dichtst in de buurt, daar Kepler constant hamert op de onbewijsbare en triviale aard van Fludd’s opvattingen inzake wat wetenschap en wat kennis is.(2)
Want kort gezegd gaat deze gehele controverse tussen Fludd en Kepler (Mersenne eveneens, hoewel Mersenne ook andere problemen heeft met Fludd) over de vraag wat geoorloofde wijzen zijn om kennis van de natuurlijke wereld te verkrijgen:

‘Whereas Kepler admits only things which can be proved by quantitive mathematical investigation, Fludd claims physical as well as psychic, moral as well as aesthetical categories to be legitimate means of man‘s enquiry into the harmony of Nature.’(3)

Kepler verwijt Fludd dat Fludd’s ideeën en gebruik van de wiskunde (Fludd is nogal geporteerd van getallensymboliek(4)) niets met de realiteit te maken hebben, ze zijn slechts symbolisch, arbitrair; terwijl Fludd andersom Kepler verwijt dat Kepler’s ideeën oppervlakkig zijn, alleen op het uiterlijk van de verschijnselen betrokken:

‘That is the whole trouble’ he (Fludd) exclaims, ‘Kepler is concerned with the external movements of things, but I with the internal and essential processes of Nature.’ Kepler writes: ‘It is obvious that he (Fludd) derives his main pleasure from unintelligible charades about the real world whereas my purpose is, on the contrary, to draw the obscure facts of Nature into the bright light of knowledge. His (Fludd) method is the business of alchemists, hermetists and Paracelsians; mine is the task of the mathematician.’ And Fludd answers: ‘The ordinary mathematicians deal with the shadows of quantities (hoe platonisch!), the chemist and hermetist, however, grasp the true essence of natural things.’(5)

Om in Huffman’s termen te blijven: de discussie speelt zich inderdaad af tussen twee Platonici, maar dan is Fludd de mystiek georiënteerde neo-platonicus, waar Kepler zich in de meer rationeel pythagoreïsch-platonische hoek bevindt.(6)

De posities lijken hiermee duidelijk, maar, door Wolfgang Pauli wordt een belangrijke nuance in deze polemiek aangebracht, namelijk dat de ideeën en werkwijzen van Fludd en Kepler meer overeenkomsten met elkaar hadden dan op het eerste gezicht lijkt; in die zin dat Fludd’s denken niet enkel speculatief maar ook empirisch was ingesteld en Kepler‘s denken niet enkel empirisch-rationeel maar ook speculatieve elementen bevatte:

‘His (Kepler) standpoint is, after all, not purely empirical but contains elements as essentially speculative as the notion that the world is the realization of pre-existent archetypal images (die bestaan in de geest van God). It is interesting that this speculative side of Kepler (...) is matched by a less obvious empirical tendency in Fludd. The latter tried in fact to support his speculative philosophy of light and dark principle by experiments with the so-called ‘‘weather-glass’’.’(7)

Zodra echter dat onderscheid zich had uitgekristalliseerd, was men over Fludd bepaald niet vriendelijk meer. Het ‘Verlichtings-oordeel’ moge ongeveer als volgt klinken: ‘Fludd’s abstruse fantasies leave most agreeing with Hawkins that he was ‘a man of a disordered imagination’.’(9) Met andere woorden Fludd was krankzinnig. Dit nu is onjuist, Fludd’s opvattingen waren in de ogen van veel van zijn tijdgenoten geenzins die van een krankzinnige, maar veeleer de formulering van waardevolle en ook wetenschappelijk geachte ideeën. Wel vormt Fludd’s werk het laatste(10) hoogtepunt in een lange lijn, een lijn die in feite met Pythagoras begon (hoewel men uiteraard altijd weer verder terug kan gaan). In de woorden van William H. Huffman:

‘In the early seventeenth century, however, Fludd’s voice was just as strong as, and often stronger than, the distinguished company just cited (Bacon, Descartes en Kepler). His work was the greatest, but last, expression on that scale of concepts revived and added to by Marsilio Ficino and Giovanni Pico della Mirandola in Renaissance Florence. (..) Thus Plato is followed by Aristotle, and Fludd’s Neoplatonic universe, powered by the divine spirit, is followed by Newton‘s clockwork, run by gravity.’(11)

1. William H. Huffman, Renaissance. p. 53 (terug naar tekst)
2. Ibid. p. 57. Maar zie ook Allen G. Debus, Chemical. I. pp. 256-260 (terug naar tekst)
3. Peter J. Ammann, ‘The musical theory and philosophy of Robert Fludd’ loc. cit. p. 213. (terug naar tekst)
4. Zie Judith V. Field, ‘Kepler’s rejection of numerology’ in: Brian Vickers (ed.), Occult and scientific mentalities in the Renaissance. pp. 273-296 (terug naar tekst)
5. Peter J. Ammann, ‘The musical theory and philosophy of Robert Fludd’ loc. cit. p. 213. Citaat Fludd uit Veritatis Proscenium (Frankfurt, Johann Theodore de Bry, 1621) p. 36 en p. 12; citaat Kepler uit appendix Harmonices mundi: p. 252 latijnse uitgave 1619 en p. 362 in de door mij gebruikte vertaling: Max Caspar, Weltharmonik. Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1967. Weergave Latijnse bronteksten van Fludd bij Peter J. Ammann, die echter het Latijn van Kepler niet opnam. Dit luidt als volgt: Videas etiam, ipsum plurimum delectari rerum aenigmatibus tenebrosis, cum ego res ipsas obscuritate involutas in lucem intellectus proferre nitar. Illud quidem familiare est Chymicis, Hermeticis, Paracelsistis; hoc proprium habent Mathematici. Overigens, deze woorden van Kepler worden door Max Caspar beschouwd als de meest accurate formulering die er is van de Fludd-Kepler controverse (zie genoemde vertaling, p. 54* en p. 391) (terug naar tekst)
6. Zie over de verschillende aspecten van het (neo)platonisme en (neo)pythagoreïsme bijvoorbeeld Hermann Abert, Die Musikanschauung des Mittelalters. Halle a.d. S., Max Niemeyer Verlag, 1905. p. 19 e.v. (terug naar tekst)
7. Wolfgang Pauli, ‘The influence of archetypal ideas on the scientific theories of Kepler’ loc. cit. pp. 200-201. Zie over ‘Weather-Glass’ bijv. William H. Huffman, Renaissance. p. 121 e.v. - het was een combinatie van een thermometer en een barometer, waarmee Fludd de aanwezigheid en effecten van de dualiteit warm/koud (of licht/donker) op de mens en de wereld demonstreerde; deze dualiteit staat centraal in zijn ideeën over de structuur van de kosmos (zie hier, xxx). Zie voor een aantal afbeeldingen van dit ‘Weather-glass’ Joscelyn Godwin, Hermetic. pp. 54-67 (terug naar tekst)
8. Zo vindt men ook in het werk van bijvoorbeeld Isaac Newton (1642-1725), hèt voorbeeld van de moderne natuurwetenschap, vele alchemistische en mystieke speculaties. Zie bijv. J.E. McGuire en P.M. Rattansi, ‘Newton and the ‘Pipes of Pan’’ Notes and Records of the Royal Society. 21 (1966): pp. 108-143; F.E. Manuel, Isaac Newton: Historian. Princeton, Princeton U.P., 1963.; of Richard S. Westfall, ‘Newton and alchemy’ in: Brian Vickers, Occult and scientific mentalities in the Renaissance. pp. 315-335 (terug naar tekst)
9. Andrew Ashbee, ‘Fludd, Robert’ NG 6. p. 663. (terug naar tekst)
10. Frances A. Yates (Giordano Bruno. p. 406) formuleert dit aldus: ‘At a very late date, after the Hermetica (zie hierover hoofdstuk 4) have been dated and when the whole Renaisance outlook is on the wane and about to give way before the new trends of the seventeenth century, Fludd completely reconstructs the Renaissance outlook.’ (terug naar tekst)
11. William H. Huffman, Renaissance. p. 168