InhoudsopgaveInhoudsopgaveInhoudsopgave          Vorige terug verder Volgende

 

1 - Éduard de Coussemaker, Heinrich Riemann.

De eerste die van mening is dat Johannes over meerstemmigheid spreekt, is De Coussemaker. Hij schrijft: ‘Mais ce qui ne peut laisser aucun doute sur l’existance de l’organum avant Hucbald, c’est un passage de Jean Scot, surnommé Erigène, écrivain de la première moitié du 9e siècle. Suivant cet auteur "un chant organigue se forme de (sons) de différentes qualités et quantités; si on les entend à part et isolément, ces sons paraissent séparés par des intervalles d’élévation et d’abaissement bien éloignés l’un de l’autre; mais s’ils sont combinés entr’ eux, suivant les règles déterminées et rationelles de l’art musical qui concernent chaque ton, ils produisent un certain charme naturel." ’(6)

In Histoire de l’harmonie du Moyen Age schrijft De Coussemaker iets vergelijkbaars: ‘L’existence, à la même époque, de règles sur l’harmonie se trouve constatée dans un passage du livre inutilé: De la division de la nature "De divisione naturae" par Erigène Scot, célèbre philosophe qui vécut au commencement du IXe siëcle, voici ce passage: "Un chant organique, dit-il, est composé (de sons) de diverses qualités et quantités. Lorsqu’ on les entend à part et iso-lément, ces sons paraissent séparés par des proportions d’ élévation et d’ a-baissement bien éloignés 1’ un de 1’ autre; mais ils sont réunis simultanément entre eux, suivant les règles déterminées et rationelles de 1’ art musical qui concernant chaque ton, ils produisent un certain charme." ’(7)

Duidelijk blijkt dat De Coussemaker ervan overtuigd is dat Johannes de meerstemmigheid bedoelt.

De tweede, die de regels van Johannes als getuigenis van meerstemmigheid opvat, is Heinrich Riemann: ‘Nicht mißzudeuten ist dagegen das Zeugnis des Philosophen Scotus Eriugena (um die Mitte des 9. Jahrhunderts), der in seiner Schrift De divisione naturae eine sachkundige, wenn auch nur kurze Beschreibung des Organum gibt, welche durch die weiter zu erörternden ausftührlichen Arbeiten Späterer nicht nur wohlverständlich, sondern auch als volkommen korrekt bestätigt wird. Er sagt: Der Organum genannte Gesang besteht aus Stimmen verschiedener Gattung und Tonlage, welche bald voneinander geschieden in weiten Tonabständen von wohlabgemessenen Verhältnis erklingen, bald nach gewissen vernllnftigen Kunstregeln gemä’ss den Verschiedenheiten der Kirchentonarten zusammenkommen und so einen naturlich wohlgefällig Zusammenklang ergeben.’(8)

Dit standpunt herhaalt Riemann in 1905, in een iets andere vorm: ‘Es ist nun weiter schwerlich zufällig, dass der älteste Zeuge für die Anfänge des mehrstimmigen Gesanges unter dem Namen Organum ein dem britischen Inselreiche angehöriger Philosoph ist, nämlich der wahrscheinlich in Irland geborene Scotus Erigena (gest. 880 zu Oxford).’(9)

Een pagina verder: ‘Nimmt man das älteste Zeugnis, das des Scotus Erigena ...’.(10)

En vier pagina’s verder, een wat langer stuk: ‘Hören wir zunächst was uns Scotus Erigena zu sagen hat (De divisione naturae V. 4): Quid de musica? Nonne et ipsa a principio suo incipit quod vocant tonum et in symphonias sive simplices sive compositas movetur quas denuo resolvens tonum sui videlicet principium repetit cum in ipso tota et in vi et potestate subsistit. Noch bestimmter in der seit Coussemaker (1852) oft angeftührten Stelle: Organicum melos ex diversis qualitatibus et quantitatibus conficitur, dum viritim separatimque sentiuntur voces longe a se dicrepantibus intentionis et remissionis proportionibus segregatae dum vero sibi invicem coaptantur (!) secundum certas rationabilesque artis musicae regulas per singulos tropos (!) naturalem quandam dulcedinem reddentibus. Beide Stellen legen besonderen Nachdruk auf das Auseinandertreten der Stimmen und das Wiederzusammenlaufen in der Einklang, die zweite speziell bei der Definition des Organicum Melos, die erste sicher ebenfails im Hinblick auf dasselbe.’(11)

Net als De Coussemaker is Riemann bijzonder zeker van zijn zaak, maar hij geeft eigenlijk geen motivatie. Dit zagen we ook bij De Coussemaker. Beiden noemen Johannes, en steken daarna over naar vastere grond: Riemann begint met de bespreking van een tractaat waarvan wel vast staat dat het over meerstemmigheid gaat (het zgn. Kölner-tractaat, door Riemann ‘De organo’ genoemd). De Coussemaker polemiseert met Fétis, en gaat daarna verder met zijn onderwerp: Hucbald.

Handschin, zoals we zullen zien, doet eigenlijk hetzelfde: hij neemt aan dat Johannes over meerstemmigheid spreekt, maar motiveert dat niet.


Noten

6. E. de Coussemaker, Memoire sur Hucbald et ses traites de musigue. Paris 1841. Réimpression des éditions 1839-1841. Osnabrück 1974. pp. 122-123.
7. E. de Coussemaker, Histoire de 1’ harmonie du Moyen Age. Paris, 1852. p. 111
8. H. Riemann, Geschichte der Musiktheorie im IX.- XIX. Jahrhundert. Berlin 1898. 2e verm. und verb. Auflage: Berlin 1921. p. 18.
9. H. Riemann, Handbuch der Musikeschichte. Leipzig 1905. II. p. 137
10. ibidem p. 138
11. ibid. p. 142 (De uitroeptekens zijn van Riemann. curs. DAG)